Osoby

CHMIELEWSKI Zygmunt (16 V 1894 Odessa - 26 V 1978 Warszawa), aktor, reżyser. Był synem magazyniera Franciszka Ch. i Wiktorii z Lewandow­skich, mężem aktorki Stanisławy Perzanowskiej (ślub 30 XII 1920). Ukończył w Odessie 6 klas gimn. i szkołę handlową, równocześnie brał pryw. lekcje gry scenicznej. Występować zaczął w ros. T. Farsy w Odessie (1912-14), a nast. grał tam w t. pol. (1914-16). W 1916-18 "wojował na wielu frontach w polskim mundurze" (J. Szczublewski: "Pierwsza Reduta Osterwy"); w 1918 z dywizją gen. L. Żeligowskiego przywędrował z Rosji do Polski. W 1919 występował, pocz. bez gaży, w T. Praskim w Warszawie. Debiutował 29 XI 1919 w roli Ofi­cera ("Ponad śnieg") w Reducie, z którą związał się na wiele lat. W pierwszych sez. grał m.in. Doktora ("W małym domku"), Jerzego Barcza ("Przechodzień"), Żelskiego ("Dom otwarty"), Jakuba Szelę ("Turoń") oraz Heroda ("Pastorałka"), którą to rolę wspominała H. Małkowska : "był parobkiem - kolędnikiem, który bardzo chce dobrze przedstawić okrutnego Heroda, ale jego chęci i powaga kolidują z niepo­radnością formy, z mechanicznym, tradycyjnym ak­centowaniem. Ta sprzeczność dawała w wyniku ła­dunek szczerego komizmu", był to "Redutowy He­rod rosły, barczysty, nieporadny i głupi, tarzający się przed śmiercią z zabawnym lamentem". Ucze­stniczył w letnim objeździe Reduty od maja 1924. Na sez. 1924/25 zaangażował się do T. im. Sło­wackiego w Krakowie; grał tu m.in. Boncatella ("Prawo pocałunku"), Niemego ("Wrogowie bogaczy"), Kassiusa ("Legion"), Agitatora ("Śmierć na gruszy"), znowu Szelę ("Turoń"). Na sez. 1925/26 wrócił do Reduty (już do Wilna) i pozostał w jej zespole jako aktor i reżyser, a także kier. objazdów do 1929; grał m.in. Czepca ("Wesele"), Pahlena ("Car Paweł I"), Wielkiego księcia Konstantego ("Kordian"), Burmistrza ("Ptak"), Natana ("Sędziowie"), Borutę ("Za­czarowane koło"), Blaksa ("Eros i Psyche"), Tartuffe'a ("Świętoszek"); reżyserował: "Dom otwarty" (wspólnie z M. Limanowskim, 31 XII 1925 - debiut reży­serski), "Romantycznych" i "Don Juana Tenorio" (1926), "Zaczarowane koło" (z I. Gallem, 1928). W sez. 1926/27 był kier. grupy wileńskiej Reduty. W sez. 1928/29 współpracował jako reżyser z Hebrajskim Studiem Dram. w Wilnie. W 1929, po odejściu z Reduty Osterwy, Ch. objął kierownictwo zespołu. W sez. 1929/30 ponownie był aktorem i reżyserem w krak. T. im. Słowackiego (reżyserował m.in. "Ad­wokata i róże", "Wejście tylko dla państwa", "Szwejka"). Potem wrócił do Warszawy. Zaangażował się do T. Ateneum; na inaug. tej sceny pod dyr. S. Jaracza reżyserował "Zemstę" (25 IX 1930), w której sam zagrał Cześnika. W 1930-33 był aktorem i reży­serem T. Ateneum (w sez. 1932/33 też pn. Nowe Ateneum); wchodził w skład dyrekcji teatru (obok Jaracza i J. Dziewońskiego); reżyserował wtedy "Eu­ropę" i "Szkołę obłudy" (1931), "Strach" (1932). Od 27 IX 1933 grał Jana Nepomucena Chyliczka ("Fir­ma") w T. Nowa Komedia, ale od listopada t.r. i nast. w sez. 1933/34 był aktorem T. Narodowego i niekiedy grał w T. Letnim. Od kwietnia do paź­dziernika 1934 był w składzie zrzeszenia artystów prowadzącego T. Miejskie. W 1934-36 występował na scenach TKKT, a w sez. 1936/37 w T. Naro­dowym (a także w Nowym i Letnim). W 1937-39 należał znowu do zespołu T. Ateneum. Był to naj­lepszy okres jego pracy artyst.; reżyserował "Cieszmy się życiem" i "Szóste piętro" (1938), grał wiele zna­komitych ról, zauważanych i chwalonych przez re­cenzentów. A Słonimski pisał, że z roli Timsona ("Gołębie serce", 1931) "zrobił małe arcydzieło", jako Daum ("Panna Maliczewska", 1932) "był wręcz ge­nialny", a w roli Głównego Dozorcy ("Bunt w domu poprawczym", 1932) "stworzył postać sceniczną aż koszmarną w swojej wyrazistości". K. Wierzyń­ski uważał, że jako Don Basilio ("Cyrulik sewilski", T. Ateneum 1939) okazał się "czymś niezwykłym"; "gdy wszedł na scenę, gdy tylko się pojawił przed widownią już ją zdobył. Był to kolos, masa, ciężka bryła obłudy. W jego komicznej masce (ten olbrzy­mi nochal z cienkimi okularami!) rozlewała się niewzruszona tępota, pewny siebie fałsz i na nic nieczułe, jaskiniowe samolubstwo". Do wybitnych jego ról granych także w tym okresie należały: Prezydent ("Intryga i miłość", T. Narodowy 1934), Kajfasz ("Judasz z Kariothu", T. Polski 1935), Kar­mazyn ("Wyzwolenie", T. Polski 1935), Barricault ("Był sobie więzień", T. Nowy 1935), Major ("Damy i huzary", T. Ateneum 1932), Orgon ("Świętoszek", T. Ateneum 1938). W 1. trzydziestych nadal współ­pracował z Redutą; w jej objazdowych zespołach był aktorem, reżyserem, także kier. artyst. całego objazdu (m.in. w 1934-37). Po wybuchu II wojny świat., w 1939-41 występował w Wilnie (T. Po­hulanka, potem Pol. T. Dramatyczny). W 1941 wró­cił do Warszawy; grał i reżyserował w t. jawnych: Figaro, Ul, Miniatury, Komedia, a po powstaniu warsz., od listopada 1944 w jawnym Krak. T. Po­wszechnym. Po wojnie, od marca 1945 i w sez. 1945/46, występował w T. Miejskim w Lublinie, m. in. w roli Profesora Cibuli ("Matura"), a w drugiej poł. 1945/46 przeniósł się do Olsztyna (w czerwcu 1946 reżyserował "W małym domku"). W sez. 1946/47 był w T. Syrena w Łodzi. Od 1947 grał i reżyse­rował w Warszawie: w sez. 1947/48 i 1948/49 w T. Nowym, 1949-53 w T. Narodowym, od stycznia 1953 do przejścia na emeryturę (1 IX 1968) w T. Polskim. Jedną z wybitnych jego ról w okresie powojennym był Horodniczy ("Rewizor", 1948); T. Breza pisał, że przedstawienie tej sztuki wiele zyskało "za sprawą Zygmunta Chmielewskiego, któ­ry swą bujną indywidualnością aktorską nasycił wi­dowisko. Nie w jednakowym stopniu wszystkie partie. Jego Horodniczy najciekawiej się zarysował w momentach strachu. W scenie hotelowej korzył się przed rewizorem wspaniale. Przejmująco po ludzku. Mniej przekonywał jako typek małomiasteczkowy, a zwłaszcza jako kat na kupców. Grzmiał, ale nie wstrząsał, raczej się uciekał do siły niż do sposo­bów. Pamiętam go w licznych rolach - jako Dau­ma - to było arcydzieło! Taki byłby Horodniczy, gdyby Chmielewski okiełznał swój temperament i mniej ufał piorunowi swego głosu, a bardziej od­cieniom, które z takim mistrzostwem umie wydobyć kiedy zechce". Inne ważniejsze role powojenne to, m.in.: Kirpicznikow ("Tu mówi Tajmyr", 1949), której to roli nadał "właściwy ton i odpowiednią tempe­raturę" ("Odrodzenie" 1949), Orgon ("Świętoszek", 1950), Szambelanic Czarnoskalski ("Rozbitki", 1956) - "Współczuliśmy artyście, który musiał powścią­gać w tej kreacji swój wielki komediowy tempe­rament artystyczny" (J. Szczawiński), Baron ("Wa­riatka z Chaillot", 1958), Pan Czyściel ("Chory z urojenia", 1960) - "wspaniale komiczny" (K. Bey­lin). Po wojnie reżyserował m. in. "Tu mówi Tajmyr" (krak. T. Młodego Widza, 1949), "I koń się potknie" (warsz. T. Ludowy, 1952), "Żołnierza i bohatera" (warsz. T. Ludowy, 1955), "Jegora Bułyczowa i in­nych" (T. im. Węgierki w Białymstoku, 1961), "Drew­niany talerz" (T. Rozmaitości we Wrocławiu, 1961). W 1965 w T. Polskim w Warszawie obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej. Wysoki, zwalisty, wręcz ogromnej tuszy, obdarzony potężnym głosem, od pocz. swojej kariery grał role charakterystyczne i komiczne i w nich osiągał naj­większe sukcesy. Był ceniony jako sprawny reżyser, choć w tej dziedzinie nie miał wybitnych osiągnięć, a także dobry organizator, zarówno w Reducie, jak i w Ateneum. W 1955-58 wykładał w PWST w Warszawie. W okresie dwudziestolecia międzywo­jennego (od 1922), a także po wojnie grał w kil­kudziesięciu pol. filmach. Był czł. Zarządu ZASP-u (1933, 1934, 1947).
Bibl.: Almanach 1977/78; Album artysty polskiego, War­szawa 1938 (il.); Byrski: Teatr-radio s. 54-56, 58, 62, 63; Csató: Interpretacje; Dąbrowski: Na deskach t. 1, 3; Fredro na scenie (il.); Hist. filmu t. 1-5; Jewsiewicki: Materiały; Juliusz Osterwa. Reduta i teatr. Artykuły-wywiady-wspo­mnienia 1914-1947, Wrocław 1991; Konarska-Pabiniak: Repertuar; Krasiński: Jaracz (il.); Krasiński: Teatr Jaracza (il.); Krasiński: Warsz. sceny; Listy Osterwy; Lorentowicz: Dwadzieścia lat; Lorentowicz: T. Polski; Małkowska: Wspo­mnienia; Marczak-Oborski: Teatr 1918-39; Marczak-Obor­ski: Teatr czasu wojny; O zespole Reduty s. 23, 91, 92, 125, 265, 406, 413; Sempoliński: Druga polowa (il.); Simon: Spis przedstawień Reduty; Słonimski: Gwałt; Szczublewski: Reduta; Szczublewski: Żywot Osterwy; Śmigielski: Reduta (il.); Warszawska szkoła teatralna. Szkice i wspomnienia, Warszawa 1991; Wierzyński: Wrażenia; Wysiński: ZASP; Express Wiecz. 1960 nr 129 (K. Beylin); Kur. Warsz. 1924 nr 221, 1933 nr 308, 1934 nr 220, 1935 nr 217; Odrodzenie 1948 nr 1 (T. Breza), 1949 nr 7; Pam. Teatr. 1963 z. 1-4 s. 192, 200, 202, 206, 215, 217 (il.), 225 (il.), 258-262, 1964 z. 4 s. 426-431, 1986 z. 2-3 s. 356-358, 1990 z. 3-4 s. 547-552; St. Powsz. 1956 nr 129 (J. Szczawiński); Teatr 1978 nr 14; Życie Warsz. 1978 nr 126; Afisze, programy, wycinki, IS PAN, MTWarszawa; Akta, ZASP.
Ikon.: W. Dunin-Marcinkiewicz: Ch. jako Czepiec (Wesele), akw. i Ch. jako Pahlen (Car Paweł I), rys., tusz - MTWar­szawa; L. Jeśmanowicz: Ch. jako Paweł Schmidt (Żeglarz), dwie karyk., rys., kredka, piórko, ok. 1939-40, Ch. jako Herod (Pastorałka), karyk., rys., kredka, ok. 1939-40 i Ch. jako Wiwandowski (Krewniaki), trzy karyk., rys., kredka, ok. 1939-40 - IS PAN; J. Maśliński: Ch. jako Paweł Schmidt (Żeglarz), karyk., rys. - IS PAN, repr. Pam. Teatr. 1986 z. 2-3 s. 338; J. Żebrowski: Ch. jako Pan de la Tremouille (Święta Joanna), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1956 nr 298; A. Stopka: Ch., karyk., rys., repr. Życie Lit. 1960 nr 17; A. Stopka: Ch., karyk., rys. - MTWarszawa; A. Stopka: Ch., karyk., rys., tusz, 1960, repr. H. Vogler: Komedia ludzka Andrzeja Stopki, Kraków 1985; Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, ZASP.

Film.: 1926 - "Cyganka Aza" (f.); 1929 - "Szlakiem hańby" (f.); 1930 - "Janko Muzykant" (f.); 1932 - "Księżna łowicka" (f.); 1933 - "Jego ekscelencja subiekt" (f.), "Pod Twoją obronę" (f.), "Przybłęda" (f.), "Romeo i Julcia" (f.); 1934 - "Córka generała Pankratowa" (f.), "Czy Lucyna to dziewczyna" (f.); 1936 - "Barbara Radziwiłłówna" (f.), "Jego wielka miłość" (f.), "Pan Twardowski" (f.), "Róża" (f.), "Tajemnica panny Brinx" (f.), "Trędowata" (f.); 1937 - "Ordynat Michorowski" (f.); 1939 - "Doktor Murek" (f.), "Przez łzy do szczęścia" (f.); 1948 - "Ostatni etap" (f.); 1954 - "Niedaleko Warszawy" (f.); 1956 - "Nikodem Dyzma" (f.); 1957 - "Kapelusz pana Anatola" (f.), "Szkice węglem" (f.); 1958 - "Zadzwońcie do mojej żony" (f.); 1959 - "Cafe pod Minogą" (f.), "Inspekcja pana Anatola" (f.), "Pan Anatol szuka miliona" (f.); 1960 - "Walet pikowy" (f.); 1963 - "Kryptonim "Nektar" (f.); Fragm. kroniki film. z 1963, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TV Warszawa. Nagrania: Role - Arch. Dok. Mech., Red. Dok. Inf. PR.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994